Kur’ân-ı Kerim’in sûre ve âyetleri nazil oldukça, Peygamberimiz ﷺ onları ezberlemek ve başkalarına ezberletmekle kalmaz, yazdırmak için de hemen sahabinin birisini çağırtır ve gelen vahyi ona yazdırırdı. Vahyi yazan kimselere “vahiy kâtibi” denirdi. Peygamberimizin birkaç vahiy kâtibi vardı. İşte bunlar­dan birisi de Zeyd bin Sâbit’tir (r.a.).[1]

Zeyd bin Sâbit, Medineliydi. Babası bir muharebede öldürülmüş, kendisi de yetim kalmıştı. Çok zekiydi. Hicret’ten önce, daha oyun çağında bir çocukken Müslüman olmuştu. 11 yaşındayken 17 sûreyi rahatlıkla ezbere okuya­biliyordu. Peygamberimiz Medine’ye hicret ettiğinde, yakınları Hz. Zeyd’i ya­nına götürdüler ve 17 sûreyi ezbere bildiğini söylediler. Hz. Zeyd, Pey­gamberimizin isteği üzerine ezberindeki sûreleri okudu. Bu duruma Peygam­berimiz çok sevindi ve Zeyd’e iltifatta bulundu.[2]

Zeyd bin Sâbit, Müslümanların müşriklerle yapmış oldukları ilk savaş olan Bedir Harbi’ne katılmak istediyse de, yaşı küçük olduğundan, Re­sû­lul­lah tara­fından hazırlanan mücahit ordusuna kabul edilmedi.[3]

Bedir Savaşı’nda Müslümanlar parlak bir zafer kazanmışlardı. 70’ten faz­la müşrik öldürülmüş, bir o kadar da esir düşmüştü. Esirlerden okuma-yazma bi­lenler, “Müslümanlardan 10 kişiye okuma-yazma öğretmek” şartıyla serbest bıra­kılacaklardı. Bu esir müşriklerden okuma-yazma öğrenenlerden birisi de Zeyd bin Sâbit’ti.[4]

Hz. Zeyd bin Sâbit, okuma-yazmayı iyice öğrendikten sonra, Re­sû­lul­lah’a ge­len vahiyleri yazmaya başladı. Vahiy kâtiplerinden olan Ubey bin Kâ’b bulun­madığı zaman, Peygamberimiz, Zeyd bin Sâbit’i çağırtır, vahyi ona yazdırırdı. Bir yanlışlığa veya eksikliğe meydan vermemek için, yazılanları da tekrar oku­turdu. Gereken tashihi yaptırırdı.

Zeyd bin Sâbit, vahiy yazma esnasında şahit olduğu manevi bir hâleti şöyle anlatıyor:

“Re­sû­lul­lah’a vahiy geldiği bir gün yanında oturuyordum. Onu bir ağırlık kapladı. Ağırlık kapladığı zaman, onun dizleri benim dizlerimin üzerindeydi. Allah’a yemin ederim ki, hiçbir şeyi Re­sû­lul­lah’ın dizinden daha ağır bulmadım! Sonra o hâl ondan gitti ve ‘Yaz, ey Zeyd!’ dedi. Ben de bir kürek kemiği aldım. Nisâ Sûresi’nin 95. âyetinin tamamını sonuna kadar yazdım. Âmâ bir zat olan İbni Ümmü Mektum, mücahitlerin faziletini bu âyette duyunca kalktı ve ‘Yâ Re­sû­lal­lah! Âmâ ve benzeri gibi olanlardan, Allah yolunda cihada gücü yetme­yenlerin durumları nasıldır?’ dedi. Allah’a yemin ederim ki, onun sözü biter bit­mez, Re­sû­lul­lah’ı tekrar bir ağırlık kapladı. Bu defa onun dizlerini ilkinden daha ağır buldum. Sonra o hâl ondan gitti, ‘Yazdığını oku.’ buyurdu. Yazdığım kısmı okuyunca ‘Özür sahibi olmaksızın’ mealindeki cümleyi okudu, bu kısmı o âyete kattım.”

Zeyd bin Sâbit, gelen vahiyden başka, hükümdarlara veya bazı kabile reisle­rine gönderilecek mektupları da yazardı. Anlaşmaları kaleme alırdı.

Hattâ Peygamberimizin isteği ve teşviki üzerine İbranice ve Süryanice’yi öğ­rendi.

İbranice öğrenişini şöyle haber veriyor:

“Re­sû­lul­lah bana, ‘Ey Zeyd! Sen Yahudilerin yazısını benim için öğren. Ben vallahi bana ait yazılarda Yahudilere itimat etmiyorum!’ buyurdu. Ben de iki hafta geçmeden onu öğrendim. Yahudilere bir şey yazılacağı zaman onu ben ya­zardım.”[5]

Hz. Zeyd’in Süryanice’yi öğrendiği de rivayet edilmektedir. Bu hadiseden, İslamiyet’in yabancı dil öğrenmeye verdiği ehemmiyeti görmekteyiz.

Bilindiği gibi, Peygamberimize gelen İbranice mektupları Yahudi müter­cimler tercüme ederdi. Veya Peygamberimiz, Yahudilere gönderilecek mektup­ları da onlara yazdırırdı.

Zeyd bin Sâbit, yaşı müsait olmadığı için Bedir Savaşı’na iştirak edememiş ol­ma­sı­nın ıstırabını yaşıyordu. Bir fırsat doğarsa, cihat ordusuna katılmayı candan arzu ediyordu. Nihayet İslam kahramanlarının şahlandığı Hendek Savaşı’n­da Hz. Zeyd’e bir hizmet düşmüştü. Hendek kazma işini yapamıyordu, ama çı­kan toprakları taşımak suretiyle mücahitlere yardımcı oluyordu. Onun bu gay­retini gören Re­sû­lul­lah, “Ne güzel çocuk!” buyurarak taltif etti.[6]Hendek kazma işi tamamlandıktan sonra diğer çocukları ailelerinin yanına gönderen Peygam­berimiz, Abdullah bin Ömer ile Zeyd bin Sâbit’i göndermedi. Onların savaşa katılmalarına müsaade etti.

Peygamberimizin beka âlemine irtihâlinden sonra, bir an önce halife seçimi­nin bitirilmesi gerekiyordu. Ensar ve Muhacir farklı adaylar gösteriyorlardı. Zeyd bin Sâbit o sırada 20 yaşında, cevval bir insandı. Farklı fikirlerin telif edilmesine yardımcı oldu ve şu şekilde konuşarak makul olanı teklif etti:

“Re­sû­lul­lah, Muhacirlerdendi. Biz de Re­sû­lul­lah’ın yardımcılarıydık. Onun yerine seçilecek olanların da yardımcılarıyız.”[7]

Çok geçmeden sahabiler Hz. Ebû Bekir’e biat ettiler. Böylece bu mühim me­sele de kolaylıkla halledildi.

Bir Kur’ân ehli olan Zeyd bin Sâbit’in İslam’a yaptığı en büyük hizmet, Kur’ân-ı Kerim’le alakalı idi. O, bu hususta mühim bir mesai sarf etmişti. Bilindiği gibi, Peygamberimiz zamanında Kur’ân-ı Kerim bugünkü şekliyle bir mushaf hâline getirilmemişti. Kur’ân’ın mushaf hâline getirilmesinde en büyük pay, şüphesiz Zeyd’e aitti.

Peygamberimize gelen vahiyler, vahiy kâtipleri tarafından kâğıt parçalarına, tabaklanmış derilere, yassı beyaz taşlara ve develerin kürek kemiklerinin üzeri­ne yazılıyordu. Ancak âyet ve sûrelerin yazıldığı bu parçalar bir yerde birikti­rilmiyordu. Sahabiler­den isteyenler, bunları kendilerine alabiliyorlardı. Kur’ân hafızı olan sahabiler çok olduğundan, ayrıca yazılı olanları bir araya getirmeye ihtiyaç görülmemişti. Peygamberimizin vefatından sonra yapılan Yemâme Savaşı’nda çok sayıda hafızın şehit olması üzerine böyle bir ihtiyaç başgösterdi.

Bunu ilk defa hisseden Hz. Ömer (r.a.) oldu. Hz. Ömer, zamanla hafızların daha da azalacağından, âyetlerin yazılı bulunduğu vesikaların kaybolabileceğinden ve bazı âyetlerin unutulabileceğinden endişe etmeye başladı. Bu husus­taki düşüncesini Halife Hz. Ebû Bekir’e (r.a.) açtı. Çeşitli yerlerde ve dağınık hâlde bulunan Kur’ân vesikalarının bir araya getirilip iki kapak arasında toplan­masını teklif etti. Bu teklif karşısında Hz. Ebû Bekir tereddüt etti. Çünkü Re­sû­lul­lah’ın yapmadığı bir vazife teklif ediliyordu. Ancak daha sonra aklı yattı. İkisi birlikte bu mühim vazifeyi istişare ve müzakere ettiler. Bu işi yapması için Zeyd bin Sâbit’i münasip gördüler.

Hz. Zeyd bin Sâbit o sıralar 20 yaş civarında bulunuyordu. Böyle mühim bir vazife için onu seçmelerinin birçok sebebi vardı. Her şeyden önce Hz. Zeyd, Re­sû­lul­lah’ın Medine’deki hayatı boyunca vahiy kâtipliğini yapmıştı. Ashâb içerisinde Kur’ân-ı Kerim’in tamamını ezberleyenlerden ve onu en iyi okuyan­lardan birisiydi. Çok zekiydi. Aynı zamanda, Peygamberimiz irtihâl edeceği yıl Kur’ân’ı nasıl Cebrâil’e (a.s.) okumuşsa, Hz. Zeyd de yazdığı bütün âyetleri Pey­gamberimize arz etmişti. Bu itibarla Hz. Zeyd, böyle ulvi bir vazife için “biçil­miş kaftan”dı. Zaten böyle mühim meselelerde, yaştan ziyade ilim ve liyakat önde geliyordu.

Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer, Kur’ân âyetlerinin bir araya toplatılması vazifesi için Zeyd bin Sâbit üzerinde karar verdikten sonra onu yanlarına çağırdılar. Hz. Zeyd gelince, Hz. Ebû Bekir ona, Hz. Ömer ile aralarında geçen konuşmayı ha­ber verdi ve şöyle devam etti:

“Sen genç ve akıllı birisin. Senin aleyhinde hiçbir şey söyleyemeyiz. Sen Re­sû­lul­lah’a gelen vahyi yazıyordun. Kur’ân-ı Kerim’i inceleyip toplar mısın?”

Bu teklif karşısında Hz. Ebû Bekir gibi tereddüt etti, “Re­sû­lul­lah’ın yapmadığı bir şeyi nasıl yaparsınız?!” dedi. Ancak daha sonra, böyle bir şeyin yapılmasının faydasına o da inandı ve vazifeyi kabul etti Bu vazifenin zorluğuna işaretle Hz. Zeyd şöyle diyor:

“Allah’a yemin ederim ki, bana bir dağı taşımayı teklif etseler­di, Kur’ân’ı toplama işinden daha ağır gelmezdi!”[8]

Zor da olsa böyle kutsi bir vazifeyi yapmak gerektiğine inanıyordu. Kur’ân’ın yazılı olduğu sahifeleri araştırmaya başladı. Çok ihtiyatlı davranıyordu. Yazılı olarak bulduğu âyetleri hemen kabul etmiyor; bu âyetin, Re­sû­lul­lah’ın huzurun­da yazıldığına dair iki tane de şahit istiyordu; ondan sonra kaydediyordu.

Sahabe-i Kirâm’ın gayreti sonunda Hz. Zeyd bin Sâbit, Kur’ân’ı toplama işini bir sene gibi kısa bir zamanda tamamladı. Sonra sahabiler toplandı. Hz. Zeyd topladığı âyetleri onlara okudu. Onlar da tasdik ettiler, hiçbiri itiraz etmedi. İki kapak arasında toplatılan Kur’ân sahifeleri, vefatına kadar Hz. Ebû Bekir’in, sonra Hz. Ömer’in, daha sonra da Hz. Ömer’in kızı ve Peygamberimizin hanımı Hz. Hafsa’nın yanında kaldı.

Zeyd bin Sâbit, Hz. Ebû Bekir’in halifeliği zamanında Kur’ân-ı Kerim’in top­latıl­ma­sı işini yaptığı gibi, Hz. Ömer’in hilafeti zamanında da, kıraat, yani Kur’ân okuma il­minin öğretilmesiyle meşgul olmuştu. Ayrıca fetva işlerini de yürütüyordu. Fetva meselesinde çok sıkı ve hassas davranan Hz. Ömer, Zeyd bin Sâbit ile birkaç sahabinin dışında kalanların fetva vermesini yasaklamış­tı.[9]

Hz. Ömer bir yere sefere çıktığında Zeyd bin Sâbit’i yerine bırakıyordu. “Halk, başkasında bulamadığını Zeyd’de buluyor.” diyerek, onun ilim ve fazile­tini takdir ediyordu. Ayrıca feraiz (miras taksimi) hakkında bir suali olanın Hz. Zeyd’e gitmesini tavsiye ediyordu.[10]

Zeyd bin Sâbit’in Kur’ân’a yapmış olduğu mühim hizmetlerden birisi de, Hz. Osman’ın halifeliği zamanına rastlar.

Hz. Ebû Bekir devrinde toplatılan Mushaf bir âdet olduğu için ihtiyaca kâfi gelmiyordu. Çünkü gün geçtikçe İslami fetihler çoğalıyor, Kur’ân-ı Kerim’in aydınlattığı çevre her gün biraz daha genişliyordu. Bu itibarla, fethedilen şehir­lerdeki Müslümanlar, kendilerine Kur’ân-ı Kerim’i ve İslam hukukunu öğrete­cek kimselere muhtaçtılar. Böyle bir ihtiyaçtan dolayı güzel Kur’ân okuyan sahabiler çeşitli şehirlere dağıldılar. Mesela Abdullah bin Mes’ud (r.a.) Kûfe’ye, Ubey bin Ka’b (r.a.) Şam’a gitmişti. Bu sahabiler arasında Kur’ân’ın okunuşun­da bazı kıraat farklılıkları vardı.

Ermenistan’ın fethinde Iraklılar ve Şamlılar beraber bulunmuşlardı. Şamlılar Ubey bin Ka’b’ın kıraatiyle—Iraklılar bu kıraati duymamışlardı— Iraklılar da Ab­dullah bin Mes’ud’un kıraatiyle okuyorlardı. Şamlılar da bu kıraati duymamış­lardı. Bunların müracaat edebilecekleri bir kaynak olmadığından, aralarındaki ihtilaf büyüyebilir ve anlaşmazlığa sebep olabilirdi.

Ermenistan fethinde hazır bulunan Huzeyfe bin el-Yemanî (r.a.) bu ihtilafla­ra şahit olmuştu. Menine’ye gelir gelmez durumu Halife Hz. Osman’a (r.a.) ha­ber verdi. Bunun üzerine, meseleye bir çare getirmek için Hz. Osman, Ashâb’ın büyüklerini meşveret etmek üzere toplantıya çağırdı. Onlarla istişare etti. Neti­cede, mevcut olan nüshadan birkaç tane çoğaltılarak bu şehirlere gönderilmesi­ne karar verdiler. Bunun için, içlerinde Hz. Zeyd bin Sâbit’in de bulunduğu dört kişilik bir heyeti vazifelendirdiler. Bu heyet, tek nüsha olan Mushaf’ı yedi adet olarak—bir rivayette dört—çoğalttılar. Bu nüshalar başta Basra ve Şam olmak üzere çeşitli şehirlere gönderildi. Böylece kıraat hususunda çıkan ihtilaflar ön­lenmiş oldu. Şüphesiz, bu hizmette en büyük pay Zeyd bin Sâbit’e aitti.[11]

Zeyd bin Sâbit, Hz. Ömer devrinde olduğu gibi, Hz. Osman ve Hz. Ali zama­nında ve Hz. Muâviye’nin hilafetinin ilk beş yılında müftülük hizmetlerine devam etti. Hz. Ömer gibi bunlar da fıkhi meselelerde hiç kimseyi Hz. Zeyd’e ter­cih etmediler.

Hz. Zeyd’in fıkıh usulü ve içtihadı kendi devrinde kabule mazhar oldu. Öyle ki, Sahabe’den ve yedi fıkıh âliminden birisi olan Sâid bin Müseyyeb (r.a.), baş­kalarından duyduklarını Zeyd bin Sâbit’e sormadan kabul etmiyordu.

Böylece Kur’ân ve fıkıh ilimlerine çok büyük hizmette bulunan Zeyd bin Sâbit, hadis ilminde de üstün hizmetler gördü. Rivayet ettiği hadisleri doğrudan doğruya Re­sû­lul­lah’tan işitmiş, ayrıca Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Os­man’dan da hadis öğrenmişti. Hz. Zeyd, 92 hadis rivayet etti. Bunlardan biri şu mealdedir:

“Size iki şey bırakıyorum: Birincisi Allah’ın Kitabı’dır ki, gök ile yer arasında bir ip mesabesindedir. İkincisi ise Âl-i Beyt’imdir ki, Havz-ı Kevser bana veri­linceye kadar onlar benden ayrılamazlar.”[12]

Hz. Zeyd sadece ilimde şöhret kazanmakla kalmamış, güzel ahlakın da tim­sali olmuştu. Aynı zamanda Re­sû­lul­lah’a olan sevgisiyle de tanınmıştı. Re­sû­lul­lah’a muhabbeti o derece fazlaydı ki, her gün sabah namazında onun yanına gider, onun hizmetinde hazır bulunurdu.[13]

Zeyd bin Sâbit, “iyiliği tavsiye, kötülükten uzaklaştırma” hususunda valiler de dâhil hiç kimseden çekinmemiş, hak ve hakikati söylemekten geri durmamıştı. Medine valisi Meryan daima onun ilim ve fazlından istifade için yanına çağırtır, kendi makamına onu oturturdu. Bir gün yine yanına davet etmişti. Bir müddet sohbetten sonra çıktığında halk yanına geldi, merakla valinin kendisini niçin ça­ğırdığını sordular. Hz. Zeyd, “Re­sû­lul­lah’tan duyduğumuz bazı şeyleri sordu.” dedikten sonra sözlerine şöyle devam etti:

“Re­sû­lul­lah şöyle buyurdu: ‘Bizden bir hadis duyarak bunu hafızasında tutan ve başkasına duyuran kimsenin Cenâb-ı Hak yüzünü nurlandırsın! Çünkü bazen fakih olmadıkları hâlde fıkhı taşıyan kimseler vardır. Çok kimseler fıkhı kendilerinden daha fakih kimselere ulaştırırlar. Üç sıfat vardır ki, her Müslü­man onları yerine getirmekle mükelleftir. Bunlar: (1) ihlas ve Allah rızasından ayrılmamak, (2) amir durumunda olanlara nasihat etmek, (3) bir de cemaat ru­hunu muhafaza etmektir.”‘[14]

Zeyd bin Sâbit, Kur’ân’ı en güzel okuyan sahabi olduğu ittifakla kabul edildi­ği hâlde, tevazuunu ve ilme olan arzusunu şöyle ifade ederdi:

“Kur’ân’ı benden daha güzel okuyanı bilsem, devemin ulaştığı yere kadar ona giderim!”[15]

Bütün hayatı İslam’a hizmetle geçen Zeyd bin Sâbit, Hicrî 45 yılında beka âle­mine irtihâl etti. Vefatı İslam âleminde teessürle karşılandı. Bütün Müslüman­lar bu büyük âlimin ölümünden mahzun oldu. İbni Ömer “Bugün insanların en âlimi öldü!” derken, İbni Abbas da birçok âlimin ilmiyle toprağa gömüldüğünü söylüyor ve Hz. Zeyd’in kabrine işaretle, “İşte, ilmin gömülmesi böyledir.” di­yordu.[16]

Allah ondan razı olsun!