İslâm dininin ibadet esaslarından birincisi olan¹ ve düşman karşısında bile bulunulsa vaktinde kılınması gereken;² yaratılışımızın gayesi bulunan³ namaz; Yüce Yaratanımızı zikretmek, anmak üzere⁴ her türlü kötülüklerden geri durmak için⁵ kılınır.
Namaz; kıyam, kıraat, rükû ve sücud gibi rükünlerden oluşan bir ibadet olup Kur’ân-ı Kerîm’in müteaddit âyetlerinde bu rükünlerle namaza işaret edilmiş olduğu,⁶ hatta rükû ve sücud tesbihleriyle de namazın murad olunduğu görülür. Nitekim:
Devrinin tartışmacı bilginlerinden Nâfi b. Ezrak, Abdullah b. Abbas’a:
“Beş vakit namaz Kur’ân’da var mı?” diye sorduğu zaman, Abdullah b. Abbas:
“Evet! Vardır!” diyerek, Rûm sûresinin 17 ve 18. âyetlerini:
“Fesübhânallâhi hine tümsûne ve hine tusbihûne velehülhamdü fissemâvâti vel’ardi ve aşiyyen ve hîne tuzhirûne” diye okuyup; “‘Hine tümsûne’ akşam namazıdır. ‘Ve hine tusbihûne’ sabah namazıdır. ‘Ve aşiyyen’ ikindi namazıdır. ‘Ve hîne tuzhirûne’ öğle namazıdır!” dedikten sonra; Nur sûresinin 58. âyetindeki “ve min ba’di salâti’l-ışâi=Bir de, yatsı namazından sonra…” kısmını okumuştur.⁷

Beş Vakit Namazın Farz Kılınışı ve Vakitlerinin Tarif Edilişi

Beş vakit namaz; bir rivayete göre, Peygamberimiz ﷺ’in Medine’ye hicretinden bir buçuk yıl önce,⁸ Mi’raç gecesinde farz kılınmıştır.⁹
Mi’raç gecesinin sabahında Cebrail (as) inerek¹⁰ Peygamberimiz ﷺ’a göster­mek için, beş vakit namazı, vakitlerinde imam olup kıldırdı.¹¹
Peygamberimiz ﷺ bu husustaki hadis-i şeriflerinde şöyle buyurmuşlardır:
“Cebrail bana Beyt’in (Kâbe’nin) yanında.¹² iki kere, yani iki gün¹³ imam oldu.
Güneşin zeval vaktinde, gölge bir nalın tasması kadar uzadığında, öğle namazını kıldırdı.
Sonra, her şeyin gölgesi bir misli olunca, ikindi namazını kıldırdı.
Sonra, oruçlu iftar ettiği (orucunu açtığı) zaman, akşam namazını kıldırdı.
Sonra, şafak kaybolduğu zaman, yatsı namazını kıldırdı.
Sonra, oruçluya yemek, içmek haram olduğu zaman, sabah namazını kıldırdı.
Ertesi günü ise, öğle namazını, her şeyin gölgesi bir misli olduğu zaman kıldırdı.
Sonra, ikindi namazını, her şeyin gölgesi iki misli olduğu zaman kıldırdı.
Sonra, akşam namazını, oruçlu iftar ettiği (orucunu açtığı) zaman kıldırdı.
Sonra, yatsı namazını, gecenin üçte birinin evvelinde,¹⁴ üçte birinin evveline doğru¹⁵ kıldırdı.
Sonra, ortalık ağardığı, aydınlandığı zaman da sabah namazını kıldırdı.
Sonra, bana yönelip:
‘Yâ Muhammed! Bu, senden önceki peygamberlerin (namaz) vaktidir. (Namaz için) vakit, bu iki vak­tin arasıdır.’ dedi. “¹⁶

Namazın Peygamberimiz ﷺ’dan Önceki Peygamberlerin Şeriatlarında da Yer Aldığı

Namaz, Peygamberimiz ﷺ’dan önceki peygamberlerin şeriatlarında da vardı. İbrahim ve İsmail (a.s.)lar, devamlı surette namaz kılarlardı. Zürriyetlerinden de namaza devamlı bir ümmet gelmesi için, Yüce Allah’a dua etmişlerdi.¹⁷ İshak ve Yakub (a.s)lar da namaz kılarlardı.¹⁸
Şuayb (a.s)’ın çok namaz kılışı, kavminin kendisiyle alay etmesine sebep olmuştu.¹⁹ Musa (a.s) namazla memurdu.²⁰ Namaz kılmaları hususunda, İsrail oğullarından da kesin söz almıştı.²¹
Lokman (a.s) namaz kılar, oğluna da bunu emrederdi.²² Zekeriyya (a.s.) namaza devamlı idi.²³ İsa (a.s.) da namazla memurdu.²⁴

Beş Vakit Namazdan Önceki Namaz: Teheccüd Namazı

Beş vakit namaz farz kılınmadan önce, gecenin geç vakitlerine kadar, uzun sûreler okunarak gece namazı (teheccüd) kılmak, farzdı.²⁵ Bu, bir yıl devam etmiş; namazda uzun müddet dikilmekten, Müslümanların ayakları şişmişti.
Nihayet, beş vakit namaz farz kılınınca, teheccüd namazı Müslümanlar hakkında hafifletilip nafileye çevrilmiş,²⁶ fakat Peygamberimiz ﷺ’ın buna özel olarak devamı emir buyrulmuştur.²⁷

Vitir Namazı ve Vakti

Peygamberimiz ﷺ, vitir namazı hakkında da:
“Yüce Rabbim bana bir namaz daha arttırdı ki, o, vitir namazıdır. Onun vakti de, tan yeri ağarıncaya kadar olan zaman arasındadır.”²⁸
“Muhakkak ki, Allah, hakkınızda, kızıl tüylü develerden (dünya malından) daha hayırlı olan bir nama­zla imdatta bulundu ki, o vitir namazıdır.”
“Allah, onu yatsı ile tan yeri ağarıncaya kadar olan zaman arasında kılmanızı meşru kıldı.” buyurmuştur.²⁹

Peygamberimiz ﷺ’ın Beş Vakit Namazı Kılışı, Kıldırışı

Namaz, abdestli olarak kılınır.³⁰ Abdest, namazın anahtarıdır.³¹ Abdestsiz, namaz olmaz ve kabul olunmaz.³²
Peygamberimiz ﷺ namaz kılacağı zaman kıbleye döner,³³ ellerini kulaklarının hizası­na kadar kaldırıp“Allahü ekber” diyerek tekbir alır;³⁴ sağ eliyle sol elini tutar,³⁵ sağ elini sol elinin üzerine koyar (bağlar);³⁶ “Sübhâneke allâhümme ve bihamdike ve tebârekesmüke ve teâlâ ceddüke velâ ilahe gayrüke!” diyerek namaza başlardı.³⁷
Sonra, içinden Eûzü ve Besmele çekerdi.
(Sabah, akşam, yatsı namazlarıyla cuma ve bayram namazlarında) açıktan Fatiha sûresini okur,³⁸ Fâtiha’nın sonunda yavaşça “Âmîn!” der ve “Âmîn” denilmesini de emrederdi.³⁹
Peygamberimiz ﷺ’ın şöyle buyurduğu bildirilmektedir:
“Her kim içinde Ümmü’l-Kur’ân’ı (Fâtiha’yı) okumaksızın bir namaz kılarsa, o namaz noksandır, tamam değildir, güdüktür!”⁴⁰
Peygamberimiz ﷺ, sabah namazında, Fatiha sûresinden sonra, Yasin sûresini⁴¹ ve Kaf sûresini,⁴² ya da benzeri sûreleri⁴³ veya Tûr sûresini⁴⁴ veya Mü’minûn sûresini⁴⁵ veya Tekvir sûresini⁴⁶ veya benzeri sûreleri okurdu.⁴⁷ Peygamberimiz ﷺ’in okuduğu âyetlerin sayısı altmışı ve hatta yüzü bulurdu.⁴⁸
Birinci rekatta uzun sûre, ikinci rekatta kısa sûre okurdu.⁴⁹
Cuma günü ise, sabah namazında Secde sûresi ile Dehr sûresini okurdu.⁵⁰
Öğle ile ikindinin ilk iki rekatlarında Fâtiha’dan sonra, birer sûre,⁵¹ meselâ Târik ve Buruc sûrelerini⁵² ve benzerini,⁵³
Öğle namazında, Leyl sûresini, İkindi namazında, onun gibi bir sûreyi okurdu. Öğle namazında, A’lâ sûresini okuduğu da olurdu.⁵⁴
Öğlenin birinci rekatında otuz, ikincide on beş âyet kadar okurdu.⁵⁵
Akşam namazında, Mürselât sûresini,⁵⁶ Tûr sûresini okuduğu da olurdu.⁵⁷
Yatsı namazında, Tîn sûresini,⁵⁸ Şems ve benzeri sûreleri okurdu.⁵⁹
Muaz b. Cebel’e yatsı namazında A’lâ, Leyl ve Alâk sûrelerini okuması tavsiye buyurulmuştur.⁶⁰
Peygamberimiz ﷺ, kıraatten sonra, “Allahü ekber!” diyerek tekbir alır, belini kamburlaştırmaksızın büküp rükûa varır, ellerini diz kapaklarının üzerine koyar,⁶¹ “Sübhâne Rabbiyel azîm!” der;⁶² “Semiallâhu limen hamideh” diyerek⁶³ başını kaldırıp omurga kemiklerinden her biri yerli yerine gelinceye kadar doğrulunca,⁶⁴ “Rabbena ve lekelhamd!” der;⁶⁵ “Allahü ekber!” diyerek secdeye giderdi.
Secdeye gittiği zaman; kollarını ne yere yayar, ne de yanlarına yapıştırırdı.
Ayaklarının parmaklarını, kıbleye karşı dikerdi.⁶⁶
Peygamberimiz ﷺ, bu secde vaziyetini anlatırken de:
“Ben, birisi cephe (alınla burun), ikisi dizler, ikisi de ayak uçları olmak üzere, yedi kemik (organ) üzerinde secde etmekle emrolundum.
Namaz kılarken, elbisemizle saçımızı, düzeltmek için toplamaktan da, nehyolundum.”⁶⁷
“Secde ettiği zaman, kulun yedi âzası:
Yüzü,
İki eli,
İki dizi,
İki ayağı da, onunla birlikte, secde eder.” buyurmuştur.⁶⁸
Peygamberimiz ﷺ, secdede “Sübhâne Rabbiyel a’lâ!” derdi.⁶⁹ Gerek rükûdaki, gerek secdedeki tesbihlerin en az üçer kere söylenmesini tavsiye buyurmuştur.⁷⁰
Peygamberimiz ﷺ “Allahü ekber!” diyerek başını secdeden kaldırır ve sol ayağını büküp, üstüne otururdu ve ikinci secdede de böyle yapardı.
İkinci secdeyi yaptıktan sonra “Allahü ekber!” diyerek ikinci rekata kalkar,⁷¹ onu da kılıp oturunca “Ettahiyyâtü…”yü ve arkasından, şehadet kelimelerini okurdu ve namazın sonunda, buna “Allâhümme salli…” ve “Allâhümme bârik…” salavatlarını ekler ve bundan sonra istedikleri duayı yapmalarını Müslümanlara emrederdi.⁷²
Kendileri ise, en çok “Allâhümme Rabbena âtinâ fi’d-dünyâ haseneten ve fi’l-âhireti haseneten ve kına azâbennâr!” diyerek dua ederdi.⁷³
Peygamberimiz ﷺ, bundan sonra, başını önce sağ tarafına çevirip “Esselâmü aleyküm ve rahmetullâh!” sonra da sol tarafına çevirip “Esselâmü aleyküm ve rahmetullâh!” diyerek selam verir­di.⁷⁴
Selam verdikten sonra, üç kere “Estağfirullâh!”⁷⁵ bir kere de “Allâhümme entesselâmu ve min kesselâmu tebârekte yâ zelcelâli vel’ikram. Lâ ilahe illallâhu vahdedû lâ şerîke leh lehül mülkü ve lehül hamdü yuhyî ve yümîtu ve hüve alâ külli şey’in kadîr. Allâhümme lâ mania limâ a’tayte ve lâ mû’tîye limâ mena’te. Velâ yenfau zelceddi minkel cedd.” derdi.⁷⁶ Arkasından da:
Otuz üç kere “Sübhânallah,”
Otuz üç kere “Elhamdülillah,”
Otuz üç kere “Allahü ekber!”
Sonunda da, bir kere “Lâ ilahe ilallâhu vahdehû lâ şerike leh lehül mülkü ve lehül hamdü ve hüve alâ külli şey’in kadîr.” derdi⁷⁷-ki, böyle diyen kimsenin günahlarının, deniz köpükleri kadar çok bile olsa, hepsinin bağışlanacağını müjdelemiştir.⁷⁸
Peygamberimiz ﷺ, en sonunda “Sübhâne Rabbike Rabbil izzeti amma yasıfûn ve selâmün alel mürselîn velhamdü lillâhi rabbil âlemîn.” âyetini okurdu.⁷⁹
Peygamberimiz ﷺ, farz namazların arkasında Âyete’l-Kürsî’yi okuyan kimsenin de ikin­ci bir namaza kadar Yüce Allah’ın himayesinde bulunacağını haber vermiştir.⁸⁰
“Peygamber ﷺ’ın Kur’ân’ı okuyuşu nasıldı?” diye sorulunca, Enes b. Mâlik:
“Çekilmesi gerekeni çekerdi.” dedikten sonra, Besmeleyi okuyarak: “‘Bismillâhiyi çekerdi, ‘er-rahmân’ı çekerdi, ‘er-rahîm’i çekerdi” demiştir.⁸¹
Hz. Hafsa ve Hz. Ümmü Seleme’nin bildirdiklerine göre; Peygamberimiz ﷺ Kur’ân-ı Kerîm’i âyet âyet okurdu:
‘Bismillâhirrahmânirrahîm’ der, keserdi.
‘Elhamdulillâhi rabbil âlemîn’ der, keserdi.
‘Mâliki yevmiddîn’ der, keserdi.⁸²

Peygamberimiz ﷺın Beş Vakit Farz Namazlarla Birlikte Kıldıkları Sünnetler ve Rekatları

Hz. Aişe’nin bildirdiğine göre; Peygamberimiz ﷺ:
Sabah namazının farzından önce, evinde iki rekat,
Öğle namazının farzından önce, evinde dört rekat; farzından sonra, evinde iki rekat,⁸³
İkindi namazının farzından önce, evinde dört rekat,⁸⁴
Akşam namazının farzından sonra, evinde iki rekat,
Yatsı namazının farzından sonra, evinde iki rekat nafile namaz kılardı.⁸⁵ Bunu dört kıldığı da olurdu.⁸⁶
Peygamberimiz ﷺ:
“Öğlenin farzından önce dört rekat, farzından sonra da dört rekat kılmaya devam edeni, (Allah) Cehennem ateşine haram kılar!”⁸⁷
“İkindi namazının farzından önce dört rekat namaz kılana, Allah rahmet etsin!” buyurmuştur.⁸⁸
Yatsı namazının farzından önce kılınan dört rekat nafile ise, Müslümanların isteklerine bırakılmış olan; daha uygun bir deyişle, Müslümanların kılmaya mezun bulundukları ve müstahsen görerek kılageldikleri nafilelerdendir ki, bu da Peygamberimiz ﷺ’ın şu hadis-i şerifine dayanır:
Ashab-ı Kiram’dan Talha b. Ubeydullah derki:
“Necd halkından, saçı darmadağın bir kimse, Resûlullah ﷺ’a geldi. Kendisinin sesini uzaktan karmakarışık duyuyor, fakat ne söylediğini anlamıyorduk. Nihayet, yaklaştı.⁸⁹
“Yâ Rasûlallâh! İslâm nedir?” diye sordu.⁹⁰ Meğer, İslâm’ın ne demek olduğunu soruyormuş.
Onun bu sorusuna, Resûlullah ﷺ:
“Bir gün bir gecede beş namaz!” buyurdu.
Adamcağız:
“Üzerimde bu namazlardan başkası da olacak mı?” diye sordu.
Resûlullah ﷺ:
“Hayır, olmayacak! Meğer ki kendiliğinden (nafile olarak) kılasın…” buyurdu.⁹¹

Namaza Özenmenin Gerekliliği

Peygamberimiz ﷺ bir gün⁹² Mescid’de otururken,⁹³ çöl arabı gibi⁹⁴ bir adam gelip⁹⁵ Peygamberimiz ﷺ’ın yakınında⁹⁶ iki rekat⁹⁷ namaz kıldı.⁹⁸ Namazı itinasız ve gevşek kıldı.⁹⁹
Peygamberimiz ﷺ onun gevşek kılışına bakıyordu.¹⁰⁰
Adam Peygamberimiz ﷺ’ın yanına gelip selam verdi.
Peygamberimiz ﷺ, onun selamına mukabele ettikten sonra¹⁰¹ adama:
“Dön de yeni baştan kıl! Çünkü, sen (tam) namaz kılmış olmadın!” buyurdu.
Adam dönüp,¹⁰² önceki kıldığı gibi, tekrar namaz kıldı.¹⁰³
Sonra, dönüp Peygamberimiz ﷺ’ın yanına gelerek,¹⁰⁴ tekrar selam verdi. Peygamberimiz ﷺ, onun selamına mukabele etti¹⁰⁵ ve:
“Dön de namazını yeni baştan kıl! Çünkü, sen (tam) namaz kılmış olmadın!” buyurdu.¹⁰⁶
Adam tekrar döndü. Namaz kıldı, gelip selam verdi. Peygamberimiz ﷺ, selamına mukabeleden sonra, ona:
“Dön de namazını yeni baştan kıl! Çünkü, sen (tam) namaz kılmış olmadın!” buyurdu.
Bu, üç kez tekrarlandı.¹⁰⁷
Namazı hafife alanın, namaza özenmeyenin namaz kılmış olmayacağı, Mescid’deki insanları da korkuttu. Bu, onlara da ağır geldi.¹⁰⁸
Bunun üzerine, adam:
“Ey Allah’ın Resûlü! Babam, anam sana feda olsun! Sana Kitabı indiren.¹⁰⁹ seni hak dinle peygamber gönderen Allah’a yemin ederim ki; ben bunun daha iyisini bilmiyorum!¹¹⁰
Yâ Rasûlallâh!¹¹¹ Nasıl yapacağımı,¹¹²   namazın doğrusunun nasıl olduğunu¹¹³ bana göster!¹¹⁴ Öğret!¹¹⁵ Ben nihayet bir beşerim: Doğru da, yanlış da yapabilirim!” dedi.
Peygamberimiz ﷺ:
“Peki!¹¹⁶ Namaz kılmak istediğin,¹¹⁷ namaz kılmaya kalkacağın zaman,¹¹⁸ Allah’ın sana emret­tiği gibi,¹¹⁹ güzelce tam abdest al!¹²⁰
Kıble’ye yönelip¹²¹ ‘Allahü ekber!’ diyerek tekbir al!¹²²
Ümmü’l-Kitâbı (Fatihayı) oku!¹²³ Sonra, Kur’ân’dan, ezberinde olanı, sana kolay geleni,¹²⁴ istediğini,¹²⁵ Allah’ın okumanı dilediği kadar oku!
Sonra, rükû et!¹²⁶ Rükûa vardığında, avuçlarını diz kapaklarının üzerine koy! Sırtını kamburlaştırmayıp, dümdüz tut!¹²⁷
Uzuvların yatışıncaya kadar rükû hâlinde kal!¹²⁸
Rükûdan başını kaldırdığın zaman, kemikler mafsallarda yerleşince,¹²⁹ uzuvlar yatışıncaya kadar ayakta dimdik dur!
Secdeye gittiğinde, uzuvların yatışıncaya kadar secdede dur!¹²⁰
Secdeden başını kaldırıp¹³¹ , uzuvların yatışıncaya kadar¹³² sol uyluğunun üzerine otur!
Bunu her rekat ve secdede,¹³³ namazının bütün rekatlarında yap!¹³⁴
Bunları tam yaptığın zaman, namazını tamamlamış; bunlardan neyi eksiltirsen,¹³⁵ ancak namazın­dan eksiltmiş olursun!” buyurdu.¹³⁶

Kabul Olunan ve Olunmayan Namazın Durumu

Peygamberimiz ﷺ, bir hadis-i şeriflerinde:
“Kim namazları vaktinde kılar ve onun abdestlerini tam ve güzelce alır, kıyamını, huşûunu, rükûunu ve secdelerini tam yaparsa, o namazlar ışık saçarak bembeyaz bir şekilde yükselirken:
‘Sen beni koruduğun gibi, Allah da seni korusun!’ diye dua eder.
Kim de namazı vaktinin dışında kılar, onun abdestini tam ve güzelce almaz, huşûunu, rükûunu ve secdelerini tam yapmazsa, onlar da simsiyah bir şekilde yükselirken:
‘Sen nasıl özenmeyip beni yitirdinse, Allah da seni (senin amelini) yitirsin!’ diyerek yükselir. Allah’ın dilediği yere varınca, paçavra gibi dürül üp, o kimsenin üzerine atılır!” buyurmuşlardır.¹³⁷

Beş Vakit Namazı Özenerek Kılan ve Kılmayanların Durumu

Peygamberimiz ﷺ, başka bir hadis-i şeriflerinde de:
“Beş vakit namazı Allah farz kıldı.
Her kim bu namazların abdestini tam alır, onları vaktinde kılar, rükû ve huzûlarını eksiksiz yaparsa, Allah’ın, onu bağışlayacağı hakkında va’di vardır.
Her kim de bunu yapmazsa, Allah’ın ona bir va’di yoktur. İsterse onu bağışlar, isterse azaba uğratır!” buyurmuşlardır.¹³⁸